De vierde wand

De "vierde wand" is een begrip uit de theaterwereld. Een toneel is een vloer met 3 wanden. Links en rechts zijn de coulissen, waarlangs de acteurs opkomen. De achterkant is het decor met een voorstelling die moet helpen het publiek de gecreëerde fantasiewereld te laten beleven. En de "vierde wand" is de zaal waar het publiek zit. In een film zijn geen echte wanden, maar is de kant waar de camera staat de "vierde wand".

Als acteurs hun rol spelen, in een film of op het toneel, is het de bedoeling dat ze op geen enkele manier contact zoeken met het publiek. Doen zij dat wel door bijvoorbeeld, al is het maar een fractie van een seconde, in de camera te kijken, dan verstoren ze de magie van het spel. De toeschouwers zaten net lekker in het verhaal. Ze leefden mee met de hoofdpersoon, hoopten dat het allemaal goed zou komen met hem of haar en ... ineens krijgen ze in de gaten dat het allemaal maar spel is. De betovering wordt verbroken. Kijken in de zaal of in de camera is voor een acteur en actrice dus een absoluut taboe.

Toch is het niet altijd het geval geweest dat acteurs zich niet tot het publiek richten. Tot ongeveer 1900 declameerden de acteurs de teksten juist min of meer naar het publiek toe. Ook werd het publiek vaak bij het spel betrokken. Wie kan zich als kind niet de poppenkastvoorstellingen met Jan Klaassen en Katrijn herinneren? Regelmatig wenden de poppen zich tot de kinderen en vragen hun om hulp en advies. Wat dan weer eenstemmig met luide goed- of afkeurende geluiden of opmerkingen wordt beantwoord.
Maar na 1900 wordt het toneel realistischer. Er komen meer attributen op het toneel. Het toneel wordt beter verlicht. De zaal wordt donkerder. Zo ontstaat er een onzichtbare wand tussen spelers en publiek. Het effect hiervan is dat het publiek de voorstelling meer op zijn eigen wijze gaat beleven en er in op gaat. De illusie van het verhaal wordt sterker.

De kracht van film is nu juist dat er heel veel middelen zijn om een verhaal echt realistisch weer te geven. Bij het toneel zijn zowel  spelers als het publiek aan één plaats en één kijkstandpunt gebonden. Hoe anders is dat bij film. Het aantal locaties waar het verhaal zich afspeelt is in principe eindeloos. Als de verplaatsingen voor het verhaal logisch zijn, dan droomt het publiek zonder enige moeite mee. Bovendien zijn er nog de talloze mogelijkheden met camerabewegingen en - standpunten, de belichtingsmogelijkheden, het geluid en niet te vergeten het "toveren" met de montage. En dan heb ik het nog maar niet over wat er tegenwoordig digitaal allemaal kan. De mogelijkheden om met film de illusie van de werkelijkheid in een verhaal te realiseren zijn echt grenzeloos. Veel meer dan bij toneel zit het publiek dan ook echt "in het verhaal". Maar het werkt alleen als de acteurs zich houden aan de regel: ga niet door de vierde wand.

Toch zijn er veel voorbeelden, ook in films, dat men bewust van deze regel afwijkt. Het bekendste voorbeeld van de laatste tijd is de serie "House of Cards". De protagonist Frank Underwood wendt zich in deze serie vol politieke intrige regelmatig, maar op de meest onverwachte momenten, zelfs vaak midden in een spannende scene, tot het publiek. Dan vertelt hij wat er nu feitelijk gebeurt en waarom hij zo handelt. Kevin Spacey, die deze rol speelt, doet dat meesterlijk. In deze lang lopende serie heeft deze ingreep twee bedoelingen. Ten eerste informeer je de kijker zo op een eenvoudige manier over wat er zich werkelijk afspeelt. Maar op de momenten dat Frank zich tot de kijkers wendt, betrekt hij hen ook bij zijn plannen. Hij maakt ze als het ware medeplichtig en bevordert zo de noodzakelijke identificatie. En dat is nodig ook, want Frank Underwood is wel de protagonist in het verhaal (de persoon waar het publiek zich mee identificeert), maar eigenlijk is hij de grootste boef van allemaal.

Een ander voorbeeld waar het "door de vierde wand gaan" veelvuldig en op meerdere manieren toegepast is, is de film "The big short". Een prachtige film die een zeer realistisch beeld geeft van de manier waarop in Amerika de huizenbubbel ontstaan is, hoe die uit elkaar gespat is en wat daar wereldwijd de gevolgen van zijn geweest. In deze film gaat het over zeer ingewikkelde financiële constructies. De vraag is hoe krijg je het voor elkaar dat de kijker daar voldoende van begrijpt om het verhaal te kunnen volgen. Dat gaat in deze film op twee manieren. Ten eerste is er de figuur Jared Vennett, perfect gespeeld door Ryan Gosling. Hij is een gehaaide beurshandelaar die vroegtijdig in de gaten heeft dat het systeem van "lenen, lenen, lenen" binnenkort vast gaat lopen. Behalve zijn eigen rol, speelt hij ook de verteller. Hij stapt af en toe uit zijn rol en vertelt het publiek of en hoe datgene wat in deze film verteld wordt (het is een speelfilm gebaseerd op werkelijkheid) in het echt gebeurd is.

Maar een ander probleem voor de makers van deze film was: hoe informeer je de kijkers over de talloze ingewikkelde financiële termen, zoals short gaan, CDO's, triple A's en B's. Zonder enige kennis hiervan is het verhaal en de inhoud van deze film niet te begrijpen. De oplossing is zowel simpel als geniaal. Midden in een scene wordt het verhaal gewoon onderbroken. Er verschijnt bijvoorbeeld een "dom blondje" in beeld die met een drankje in haar hand in een bad ligt. Aan de hand van een simpele vergelijking legt zij in een paar zinnen en op een speelse wijze haarfijn uit wat "short gaan" is. Een andere keer is het een beroemde kok die een vergelijking maakt zijn werkwijze in de keuken en de financiële wereld. Een gewaagde, maar heel goed uitpakkende strategie. Zien die film!

Struinend op internet naar informatie over die onderwerp, kwam ik op deze link: Compilatie filmfragmenten Vierde Wand. Lang leve vimeo.com deze keer. Het is een compilatie van filmmomenten waarbij sprake is van 'door de vierde wand gaan'.
O ja, op deze blog staat ook een film waarbij gebruik gemaakt is van dit fenomeen, "Een kopje suiker". Heb jij enig idee waarom de maker (ik dus) hier bewust voor dit middel gekozen heeft?